چکیده

در دورانی که شاهد تخریب های حاصل از گسترش شهرنشینی و نیاز به مسکن های چندین طبقه  بیشتر از هر زمان دیگر احساس می‌شود . همزمان با افزایش آلاینده ها و آلودگی های زیست محیطی مواجه هستیم.

در این بین روز به روز به  حجم بیکاری در کشور ها افزوده میشود. اما در دورانی قرار داریم که این معضل به علت بیماری کرونا یک معضل حاد جهانی شده است و کثیری از کمپانی های بزرگ جهانی را به تعطیلی کشانده است. و در این بین به علت مبارزه با بیماری کوید-19 حجم پسماند های  بیمارستانی بر آلودگی های زیست محیطی و نخاله های ساختمانی افزون شده است به طوری که اگر یک روش مدیریتی صحیح  اعمال نشود با یک فاجعه رو به رو خواهیم بود.

حجم زیاد دورریز های ساختمانی ناشی از فعالیت های عمرانی و معماری (ساخت و ساز، تعمیر، تخریب و نوسازی)موجب بروز مشکلات زیادی از جمله مشکلات زیست محیطی شده است. با توجه به محدودیت منابع طبیعی کره زمین  و حفظ محیط زیست، بهینه ترین راهکار استفاده مجدد از دورریزها و نخاله ها است. مدیریت مصالح قابل بازیافت دورریز ساختمانی از مهم ترین راهکارهای اقتصادی در کشورهای دنیا است؛ زیرا ضمن کاهش میزان ضایعات بر استفاده مجدد و بازیافت آن تأکید دارد. این پژوهش با هدف مدیریت مصالح قابل بازیافت دور ریز ساختمانی به تدوین مبانی نظری مدیریت دور ریز های ساختمانی و بررسی تجربیات جهانی در این زمینه می پردازد.

واژگان کلیدی : بازیافت ، نخاله ساختمانی ، مدیریت ، معماری

مقدمه  و پیشینه پژوهش

محیط زیست هدیه و موهبت الهی است که حفاظت از آن نخستین وظیفه بشر و شاید مهمترین رسالت انسان باشد محیط زیست سالم نه تنها به سلامت انسان کمک می کند, بلکه امکان بهره برداری مناسب از مواهب الهی موجود در آن برای رفع نیازهای بشری را فراهم می سازد و از این رو حفاظت از محیط زیست از اهمیت ویژه ای برخوردار است اما بشر با فعالیت های اقتصادی, همواره نسبت به حفظ محیط زیست بی اعتنا بوده, تا جایی که امروزه آلودگی زیست محیطی به یکی از بلایای بشر تبدیل شده است.

هیچ موجودی در کره زمین به اندازه انسان به محیط زیست لطمه نمی زند. فعالیت های اقتصادی سرمنشأ آلودگی های زیست محیطی است که امروزه با اعتراض و انتقاد گروه های حامی محیط زیست در گوشه و کنار جهان مواجه شده است. فعالیت های تولیدی به شیوه های گوناگون (انتقال پساب های صنعتی به رودخانه ها و دریاها، حرکت خودروها، دفع ضایعات مصرفی و…)به محیط زیست صدمه می زند، اما بخشی از این صدمات با سرمایه گذاری های مناسب و ضروری، قابل پیشگیری است.

با توسعه صنعت ساخت و ساز در کشورهای مختلف جهان، موضوع بازیافت و آلودگی هایی که محیط زیست را در بر گرفته اند بسیار جدی شده و ضرورت توجه به آن بر کسی پوشیده نیست. با افزایش ارزش زمین و ملک در کلان شهرها و حومه ها سرمایه گذاران تمرکز خود را بر این بخش ها گذاشته و با تخریب بناهای قدیمی روز به روز ساختمان های جدید و چند طبقه می سازند، به همین دلیل تولید نخاله های ساختمانی افزایش چشمگیری نسبت به گذشته پیدا کرده و مصالح ساختمانی بازیافتی سهم بسزایی از نخاله های شهری را در کشورهای در حال توسعه و یا توسعه یافته به خود اختصاص داده اند. حجم بالای زباله های شهری خصوصاً نخاله های ناشی از تخریب بافت های فرسوده منجر به بروز مشکلات فراوان در مناطق پر جمعیت شده، از این رو توجه به بازیافت آن ها به دلیل مسائل زیست محیطی، کمبود مکان های دفع زباله، ایجاد منظره ای نامناسب و کمبود مصالح اولیه امری بسیار ضروری است.

پیشینه تحقیق

تاثیر آلودگی ها و کاهش خسارات

انسان به هوا و غذای سالم و محیط پاک برای زندگی نیاز دارد. بسیاری از بیماری های همه گیر ناشی از آلودگی های زیست محیطی است که اغلب کمتر مورد توجه مردم قرار می گیرد. زمین، هوا و آب آلوده، محصول آلوده و ناسالم عرضه می کند و انسان با مصرف مواد غذایی آلوده، بیمار خواهد شد و لاجرم باید هزینه های سنگین تر بهداشتی-درمانی و… را بپردازد..

با توجه به خسارت های بی شمار آلودگی های زیست محیطی، هرگونه سرمایه گذاری برای پاکسازی محیط زیست، به کاهش هزینه های بهداشتی-درمانی و … خواهد انجامید و به عبارتی این نوع سرمایه گذاری ها از نوع سرمایه گذاری های دارای بازده اقتصادی کوتاه و بلندمدت است.(ملارضا ، ١٣٧٨)

پیشرفت هر کشوری وابسته به فعالیت های معماری و عمرانی انجام گرفته در آن کشور است. متخصصان کشورها راهکارهایی را ارائه داده اند و در جهت توسعه ایده ها در تلاش هستند. به طور مثال کشور اسلوانی ایده ایی را مطرح کرد به نام تولدی دوباره و توانستند از نخاله های ساختمانی در کارهای عمرانی و زیر بنایی خود استفاده بهینه کنند و قصد کردند که بر اساس الگوی اقتصاد چرخه ایی این نخاله ها را بازیافت  و آنها را به منابع سودمند تری تبدیل کند و تعیین کردند که در سال ٢٠٢٠ بتوانند ٧٠٪ دور ریزهای ساختمانی را بازیافت کنند.

(Euronews , 2017)

معضل

 انباشت نخاله های ساختمانی بویژه در ایران که عمر مفید ساختمان ها در آن کمتر از ٤٠ سال است به یک معضل بزرگ تبدیل شده است. وجود ساختمان های فرسوده و تب ساخت و ساز که بویژه در دهه هفتاد و هشتاد خورشیدی رخ داد ،باعث به وجود آمدن مشکلات فراوان زیست محیطی ناشی از تخلیه نخاله های ساختمانی در طبیعت شده است.

نخاله چیست؟

موادی که طی پروسه تخریب یا ساخت و ساز به صورت تصادفی یا نخواسته تولید شده باشد و به محیط زیست و اطراف سکنه آن منطقه آسیب برساند را نخاله می نامیم.

این ضایعات شامل مصالح ساختمانی از قبیل عایق و میخ ،سیم برق و میلگرد و همچنین ضایعات حاصل از فرآیند اماده سازی مقدماتی محل پروژه همچون مصالح لایه روبی ،کنده درختان و قلوه سنگ ها می باشند.

این پسماند ها ممکن است دارای سرب ، آزبست و یا سایر مواد خطرناک باشند.تحقیقات نشان میدهد که مقدار این ضایعات برابر ١٠  تا   ١٥   درصد کل مصالحی است که در عملیات ساختمانی به کار میرود. نه تنها به عنوان پسماند ،بلکه در صورت وزش باد ذرات معلق ناشی از نخاله های ساختمانی می تواند منجر به بروز آلودگی هوا و کاهش قابلیت رویت شود.تولید ضایعات بیشتر به معنی استخراج بیشتر مواد اولیه و در حقیقت تخریب بیشتر طبیعت خواهد بود.مصالح طبیعی مانند شن ، گچ ، اهک و سایر کانی های ساختمانی در مدت زمان های طولانی و تحت شرایط خاصی در طبیعت به وجود می آیند. بنابراین به گونه ای این مواد جزو منابع تجدیدناپذیر محسوب شده و استفاده بی رویه موجب کمبود آنها در آینده خواهد شد.( عرفیان نیا ،  ١٣٩٢)

 

انواع روش دفن نخاله های ساختمانی

انباشت

 ایجاد آلودگی های زیست محیطی که موجب آلودگی آب های سطحی  و زیر زمینی و مواد خطرناک  وارد خاک میشود و باعث کاهش کیفیت خاک منطقه می شود.

دفن

اصلی ترین روش ،  دفن زیر زمینی است و هزینه این کار پایین است اما باعث آسیب های جدی می شود.

در مرحله اول اشغال مقدار زیادی از مساحت زمین را در بر میگیرد.

در مرحله دوم مشکلات زیست محیطی و چون نخاله ها  دارای فلزات سنگین خطرناک هستند ، توسط خاک جذب میشوند و به صورت مستقیم به محل زندگی اطراف  دفن آن منطقه آسیب میزند و در نتیجه باعث فرو نشست سطح خاک می شود.

بازیافت

روشی علمی تر و مفیدترین روش برای حفاظت از محیط زیست است. و طرفداران زیادی دارد در جهان و در رابطه با انرژی های سبز و پایدار و دوستدار محیط زیست و از همه مهم تر بازیافت مانع از هدر رفتن منابع سودمند و و سرمایه های ملی میشود و مصرف مواد خام و مصرف انرژی را کاهش میدهد.

در واقع بازیافت مهم ترین مفهوم در مدیریت پسماند است. مدیریت  پسماند مسئله است  که به دنبال پیشرفت زندگی اجتماعی انسان ها و تعاملاتشان  با محیط زیست است. محیط زیست یک مجموعه بزرگ و پیچیده است  که از عوامل مختلفی تشکیل شده است . بنابراین همانطور  که ما روی آن  تاثیر میگذاریم  آن هم روی ما تاثیر میگذارد. در طول تاریخ بشر رابطه انسان با محیط زیست در تعامل و دارای تابعی از رفتار آن  با محیط بوده است  و این رفتار طی قرن ها بر پیچیدگی آن اضافه کرده است. زمانی که انسان ها یکجا نشینی را شروع کردند همیشه سعی کردند  پس ماند‌ها را  از خودشان  دور کنند از یک طرف به علت جمعت کم  و از طرف دیگر  کمیت و کیفیت زباله هایشان  آنها را  دچار   مشکل نمیکرد  اما با رشد جمعیت و گسترش شهرنشینی این ن الگو تغییر کرد.

در سال ١٩٨٧ به گزارش کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه در جهت الگوی مصرف درست طرح هایی ارائه شد. که هدف  ارتقا رشد  اقتصادی و حفاظت از منابع طبیعی و ارتقا آن  منابع بود آنها یک نمودار  طراحی کردند  که از بدترین حالت به بهترین حالت را نشان   میداد. صاحب نظران به این نتیجه رسیدند  در سال ٨٠ و ٩٠ میلادی و مسئله توسعه پایدار را  مطرح کردند و گفتند بدون لحاظ کردن سه جنبه اقتصادی اجتماعی و محیط زیستی نمیشود  امیدی داشت به منابع محدود کره ی زمین و نمیتواند  پاسخگوی نسل های بعدی باشد. (كميسيون جهاني محيط زيست ١٩٨٧)

در سراسر اروپا بین ١٥ هزار ٥٠٠ هزار محل دفن زباله وجود داردکه ٩٠ درصد این مکان های غیر بهداشتی  هستند. گورستان های زباله برای آنها یک چالش زیست محیطی است و هم یک فرصت اقتصادی.

دانشمندان اروپایی و کسانی که در مدیریت پسماندها هستند میگویند که باگنجی واقعی روبه رو هستند و این ضایعات میتواند منبع بزرگی از منابع خام و انرژی باشد.

رییس کمسیون توسعه و عمران شورای شهر تهران میگویند ٩٠ درصد آوارها  و  نخاله های  ساختمانی در تهران قابل بازیافت هستند .طبق آمار ٩٢٪ ساخت و سازها در شهر تهران شامل تخریب  و نوسازی هستند و نامل برانگیز است که بدانیم حجم دور ریز های ساختمانی  شهر تهران بیش از

 برابر حجم زباله های آن است. آهن و میلگرد و برخی مصالح ساختمانی به مرور زمان آنقدر گران شده است که بازیافت آنها صرفه اقتصادی  میتواند داشته باشد.  (شهرسازي و معماري ١٣٩٦

بازیافت زباله ها یک الزام است اما بازیافت نخاله ها و دور ریزها یک سرمایه گذاری ارزشمند و سازگار با محیط زیست به شمار میرود.

در دوران پسا کرونا یک سبک زندگی جدید را تجربه خواهیم کرد و اگر یک برنامه مدیریتی صحیح برای رفع مشکل مواد زاید و بخصوص ضایعات  و نخاله های ساختمانی  صورت بگیرد میتواند باعث ایجاد کارآفرینی  یک حجم گسترده از بیکاران کشور شود و هم مشکلات زیست محیطی و اقتصادی کشور را در بخش عظیمی میتواند حل کند و هم گام مهمی در جهت بهبود آرامش روانی بشریت میتوان برداشت.

اقتصاد چرخه ایی در بخش ساخت و ساز یک وضعیت برد-بردی را ایجاد میکند و هم فرصت جدیدی برای بازیافت زباله های ساختمانی و هم فرصت های جدیدتری در بخش کسب و کار ایجاد میکند.

منابع و ماخذ

1. ملارضا ، محمد صادق ،مجموعه مقالات روزنامه کیهان ، ١٦ مهر ١٣٧٨
2. عرفیان نیا، ر ، (1392) افزایش چسبندگی نخاله های بازیافتی تخریب شده از ساختمان با استفاده از سیمان ،همایش ملی عمران و توسعه چایدار به محوریت کاهش خطرپذیری در بلایای طبیعی
3. بیانیه کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه آینده،  دانشگاه آکسفورد ،نیویورک، ١٩٨٧.- ٣-
4.  پایگاه خبری اطلاع رسانی شهرسازی و معماری  ١٣٩٦
5. http://per.euronews.com 2017