معماری مسکونی قاجار
حكومت قاجار مانند حكومتهاي پيش از خود ريشه قبيلهاي و ايلياتي داشت اما شهر هـم چـون سـنتي هميشگي، پايگاه قدرت محسوب ميشد و هر حكومتي به اين دليل اركان اصلي زندگي سياسـي و اقتصـادي كه در شهر داشت به ناچار پايگاه قدرت و جايگاه اداري نظام خود را در شهر قرار مـيداد، ولـي در ايـن زمـان هم هنوز بيشتر جمعيت ايران در روستاها قرار داشت. اما از طرف ديگر زمامداري قاجار در ايـران مصـادف بـا انقلاب صنعتي غرب در قرن نوزدهم است كه عامل اصلي تحولات در معماري و شهرسـازي آمريكـا و اروپـا و شكل دهنده مؤثر معماري و شهرسازي مدرن و معاصر است. اين سالها شروع تـأثيرات تـدريجي، ملمـوس البته تأخيري شهرسازي اروپا در ايران قاجار است (كياني، ١٣٩١)
اين بوستان در گذشته به باغ اناري مشهور بوده كه در محله مجيدآباد واقع شده است. پهنه نسبتاً وسيعي كه از درختان گوناگون ميوه و در محدوده شمالي ميدان استخر واقع شده است. اين باغ كه در گذشته حدود 32 هكتار مساحت داشته است ميراث ارباب جمشيد پدر براي ارباب هرمز پسر است. قدمت بنا به اواخر دوره قاجار مي رسد و نزديك به يك قرن از عمر اين عمارت مي گذرد.
ارباب هرمز مالك اصلي زمين هاي تهرانپارس و از متوليان زرتشتي شكل دهنده اين منطقه بوده و در اواخر دوران قاجار و اوايل پهلوي، منطقه تهرانپارس را تأسيس كرده است. اين خانه باغ، خانه ارباب هرمز و محل سكونت وي بوده كه در قسمت شمالي و انتهايي باغ رو به سوي دشت تهران و پشت به كوهستان البرز دارد. چارچوب کالبدی بنا در این مرحله از حیاط آن، محدود به فضای حد فاصل دیوار انتهایی دو برج کناری بوده و بخش های جانبی در مراحل بعدی به بنا افزوده شده اند. معماری ساختمان، متاثر از الگوی زندگی بهره برداران اولیه آن (ایلات بختیاری) و همچنین نقش عملکردی آن به عنوان ساختمانی ییلاقی، از تعداد زیادی بازشو و فضاهای باز و متصل به یکدیگر بهره برده است که به صورت تالارهای ستون دار در همکف و فضای باز سه دری در طبقه اول قابل تشخیص است. همچنین روحیه نظامی گری مالک را می توان در معماری ویژه گوشواره ها که یادآور قلعه های نظامی بوده مشاهده کرد اصول و مباني معماري دوره قاجار كه به باروك ايراني مشهور مي باشد و تلفيقي است از معماري اصيل ايراني با معماري مدرن اروپايي و متأثر از هنر اروپايي، در اين عمارت نيز به وضوح عيان مي باشد.
وجود ايوان هاي عظيم و مرتفع در ورودي ها، مركزيت بنا با ستون و سرستون هاو عناصر تزئيني و نماكاري تحت تأثير عناصر غربي، سقف شيرواني، تبديل سه دري ها به دودري، استفاده از آرايه هاي چوبي در ترئينات، استفاده از آجر تزئيني قالبي و تراش مخصوص و … كه از ويژگي هاي معماري دوره قاجار مي باشد در اين عمارت نيز به اجراء درآمده است.
معماری قاجار بخشی مهم از تاریخ معماری ایران است و این اهمیت به واسطه‌ی شکلگیری جریان برجستهی تحول و تغییر در فضای اجتماعی و همچنین در مفهوم کالبد و فضا است. خانههای این دوران را نیز میتوان به لحاظ کمی و کیفی مهمترین دسته از خان های تاریخی ایران به حساب آورد.( فنـايي ،. ١٣٩٠)
دوران قاجار نمودی از چالش سنت و تجدد در معماری است. از نقوش سرستون ها یا نقوش بالای سر در ورودی ها گرفته تا عناصری همچون سنتوری، فرم پنجره و حتی اقتباس حجمی از فرم ساختمان، تنها گوشه ای از معماری عصر قاجاریه را نشان می دهد. این درآمیختگی نه تنها در معماری بلکه با تحولاتی در سایر ارکان و پدیده های اجتماعی ایران رخ داد و این اقدام در جای خود تجددخواهی به شمار می رفت. .(پیرنیا ، ١٣٨٧) نتایج نشان می دهد که تأثیر معماری اروپا بر معماری ایران در دوران قاجار ابتدا خود را در ساختمان های سلطنتی، سپس در بناهای عمومی و دست آخر در معماری مسکونی نشان داد.(بمانیان ، ١٣٩١)
هـمچنــين ايجاد ساختمان هاي بزرگ بـا ايـوانهاي سرتاسري و تالارهـا و حوضخانه هاي چهارستوني يا داراي شاهنشين ها و صفه ها با آذين هاي گونـاگون كاشـيكـاري، آيينـه كـاري، گچبري و سنگ مرمر، به شيوه كوشكهاي كهن در وسط باغهاي بزرگ با حوضها و نهرها و فواره هـاي آب،ادامه طرحهاي معماري اصيل ايراني بود كه به فراخور وضع زمان و توانـايي هـاي مـالي صـاحبكـار، مراحـل تحول و پيشرفت را ميپيمود(.(پیرنیا ، ١٣٨٧)
عمارت ارباب هرمز عمارتي است در دو طبقه كه در طبقه اول يك تالا مجلل با ٨ ستون با پايه و سرستون كورنتين و سقف گچبري شده قرار دارد و در طبقه بالا شاه نشيني رو به حياط و اتاقهاي با سقف كاذب چوبي و گچبري قرار دارد. نماي جنوبي عمارت با ١٠ ستون كه در طبقه اول بصورت ساده و مكعبي اجرا شده و در طبقه ستونها باريك شده و داراي سرستون كورنتي مي‌باشد. ايجاد سرسراهاي ورودي ، ٢ ايجاد پنجره به سمت خيابان با نـردههـاي تزئينـي روي آن، سقف شيبدار شيرواني در معماري رواج مييابد.
در اين عهد ، خانه ثروتمندان بيش از بيش با سر مشق گيري از بناهاي اروپايي ساخته ميشد. در اين ميان ستون غالبا نقش مهمي داشت.(عمرانی پور ، ١٣٨٤) شايد بتوان گفت استفاده از شيرواني که در اين زمان متداول شد ، خود اسباب حضور مجدد ستون در نماي بنا را فراهم اورد . ستون هاي عظيم تزئين شده و پر نقش و نگار در ويلا ها و کاخ هاي اغنيا پديدار شد . ستون هايي که مستقيما از مغرب زمين اقتباس شده بودند ، از گوشه و کنار شهر تهران سر بر آوردند . اغلب اين ستون ها، اگر نه در اساس ولي در پرداخت باروک بودند ک ستون هاي نمايشي که تصنع ظاهري بر جوهرهي اصلي انها تقدم داشت . در دوره قاجار علاوه بر بنا هاي مذهبي و حكومتي، عمده ساخت و ساز ها به علت افزایش جمعیت شهرنشين معطوف به ايجاد خانه براي مهاجرين و تازه واردين بود به طـوري كـه متخصصـان معماري اين دوره را معماري خانه سازي و خانـههـاي مسـكوني ناميـده انـد (تـوكلي، ١٣٩٢)
ويژگي اصلي معماري قاجاري را به حق متکلف بودنش مي دانند نقش هاي پيچيده کنده شده بر سنگ و گچبري هاي تزئيني گل و بته دار بر ستون هاي مختلط مجلل و ، از سوي ديگر ، تنوع و گونه گوني طرحها که هر يک به تنهايي منحصر به فرد بودند،ازويژگيهاي برجسته اقامتگاه ثروتمندان در اين دوره بود (مكـي نـژاد، ١٣٨٧)
اين رفتار با ستون نشان مي دهد که ارزش نمادين اين عنصر معماري درک شده بود . آيينه کاري، نقش زدن، شيرها، پريهاي دريايي و تاجهاي گچي ،همه وهمه رنگ وبوي هنر ايراني داشتند در اواخر دوره قاجاريه و اوايل عصر پهلوي، ستون در چشم انداز شهري نيز جلوه گر شد،که هر چند با آن عظمت خود را به رخ نمي کشيد، ولي در انواع سبکهاي کلاسيک و نيز نوآوريهاي منحصر بفرد در طرح سر ستونها که خاص همان زمان و مکان بودند(پیرنیا ، ١٣٨٧) در این عمارت ديده مي شود.
